De kelder van het voorhuis van Valkenburgerstraat 104 is in de 18de eeuw vergroot, waarbij een muur (midden) werd gesloopt, op de oude plavuizenvloer (rechtsonder) een nieuwe is aangelegd en tegen de zijgevel een haard is aangebracht, zichtbaar aan de beroeting | foto Monumenten en Archeologie
De afdeling Archeologie van Monumenten en Archeologie voert in maart en april in het kader van een nieuwbouwproject archeologisch onderzoek uit op de locatie Valkenburgerstraat 72-106 (t.o. het complex VVE Markenhoven). Deze tegenwoordig brede en drukke verkeersweg tussen het Waterlooplein en de IJ-tunnel was tot 1930 een smalle straat van slechts 5 meter breed die aan beide zijden dicht was bebouwd.
Havengebied Marken
Het eiland Marken is in 1592 aangelegd met de eilanden Uilenburg en Rapenburg als nieuw havengebied ten oosten van de Lastage. De Valkenburgerstraat vormde de hoofdstraat. Omdat de scheepsbouwactiviteiten zich na 1660 naar de Oostelijke Eilanden verplaatsten, veranderde Marken gaandeweg in een woonbuurt. De oorspronkelijk 25 m brede scheepsbouwkavels werden opgedeeld en bebouwd met huizen aan de straat en kleine kamerwoningen aan smalle stegen of gangen op de achterterreinen.
Van joodse buurt naar verkeersader
Marken en de andere twee voormalige haveneilanden werden vanaf de tweede helft van de 17de eeuw onderdeel van de joodse buurt. Deze was oorspronkelijk rondom het eiland Vlooienburg - nu Waterlooplein - ontstaan. In 1930 werd de inmiddels sterk verkrotte bebouwing op Marken ingrijpend gesaneerd en de Valkenburgerstraat aan de oostzijde verbreed van 5 tot 25 meter. Na de deportaties van joodse Amsterdammers tijdens de Tweede Wereldoorlog ontstond er grote leegstand in deze buurt. In de jaren ’50 van de vorige eeuw werd de zuidzijde van de straat geheel gesloopt en werd de Valkenburgerstraat heringericht als toegangsweg tot de IJ-tunnel.
De sterk verkrotte Valkenburgerstraat gezien richting Waterlooplein in 1926 | Stadsarchief Amsterdam
Een verdwenen woonbuurt
De opgraving is nog niet afgerond maar toont nu al aan hoeveel muren en vloeren er nog in de bodem, anderhalve meter onder de straat, aanwezig zijn. Deze getuigen van drie eeuwen intensieve bewoning aan de Valkenburgerstraat. De resten bieden een bijzondere blik op het leven in deze inmiddels geheel verdwenen woonbuurt. Dunne éénsteens muurtjes wijzen er op dat de kamerwoningen met minimale middelen waren gebouwd. Ook bij de aanleg van de fundering werd op materialen bespaard. Zo werden er bijvoorbeeld minder heipalen toegepast of een minder degelijke constructie waardoor er eerder verzakkingen ontstonden. Met deze kostenbesparingen waren de woningen verre van duurzaam. De kleine woonruimtes van gemiddeld 20m2 hadden vloeren van rode plavuizen of bakstenen die direct op de natte slappe bodem lagen en daarom geleidelijk wegzakten. Om de vochtige woonomstandigheden tegen te gaan werd er regelmatig een nieuwe vloer van plavuizen of baksteen op een zandlaag op de oude vloer gelegd. De buurt raakte in de 18de eeuw zo druk bevolkt dat ook de opslagkelders van de huizen langs de Valkenburgerstraat werden verbouwd tot woonruimtes, voorzien van een haard. Deze kelderwoningen kregen te maken met dezelfde constructieve problemen als de kamerwoningen op het achterterrein, met alle verbouwingen van dien.
